Hartog Velleman

Hartog wordt geboren op 15 april 1904 in ’s-Hertogenbosch in een kinderrijke Nederlands-Israëlitische familie. Hij is gehuwd met de katholieke Lucia van den Dungen en samen hebben ze een zoon Cornelus. Hartog heeft een achtergrond als diamantbewerker, maar tegen de tijd dat de oorlog uitbreekt, is hij in zijn geboortestad werkzaam als koopman in textiel. Hij bewoont er een groot hoekhuis aan de Sint-Janssingel, niet ver van het station.

Hartog is Joods, maar omdat hij religieus gemengd gehuwd is, wordt Hartog tijdens de Duitse bezetting vrijgesteld van deportatie en voorlopig met rust gelaten. Toch loopt Hartog gevaar vanwege zijn lidmaatschap bij de Communistische Partij Nederland (CPN) en omdat hij veelvuldig onderdak biedt aan vervolgde partijgenoten. Daarvoor heeft hij in zijn eigen huis een schuilplaats in de kelder ingericht die bereikbaar is via een luik in de vloer van de huiskamer, verborgen onder het tapijt. Een van de partijleiders die door Hartog worden verscholen, is de orthodoxe en fundamenteel communistische Paul (Saul) de Groot uit Amsterdam.

In 1943 heeft de Sicherheitsdienst (SD) lucht gekregen van Hartogs verzetsactiviteiten en doet bij hem thuis een inval. Over het verloop van de arrestatie zijn twee versies bekend. Volgens de een heeft Hartog zich kunnen verbergen in de schuilplaats die niet wordt ontdekt, maar zodra de agenten weer buiten op straat staan, horen ze glas rinkelen. Hartog heeft in de kelder per ongeluk een weckpot omgestoten. De SD-agenten keren terug naar binnen en deze keer arresteren ze Hartog. Volgens een andere lezing heeft Hartog geprobeerd door een luik in de slaapkamer naar de binnenplaats te ontsnappen, maar wordt hij daar opgewacht en gearresteerd.

Via de kampen van Amersfoort en Westerbork wordt Hartog naar de Duitse concentratiekampen gedeporteerd. Daar komt hij uiteindelijk terecht in Buchenwald bij Weimar. In het kader van de onderaardse verplaatsing van de Duitse industrie wordt Hartog vandaaruit doorgevoerd naar het buitenkamp Langenstein-Zwieberge. Daar wordt hij als dwangarbeider ingezet bij het uitgraven van tunnelstelsels in de nabijgelegen Thekenberge bij Halberstadt.

Als vorm van Vernichtung durch Arbeit (‘vernietiging door arbeid’) heeft het werk het expliciete doel de gevangenen fysiek en mentaal af te beulen. Ze worden gedwongen tot het maken van zeer lange dagen van extreem zwaar werk onder de grond. De voeding schiet schromelijk tekort en de gevangenen staan voortdurend bloot aan de willekeur en mishandelingen van de bewakers. In hun verzwakte toestand lopen ze grote kans bij ernstige ongelukken betrokken te raken.

In het kamp van Langenstein-Zwieberge zelf zijn de leefomstandigheden nauwelijks beter. In de wintermaanden bezwijken gevangenen door kou en bevriezingsverschijnselen. Met meerderen tegelijk worden ze tegelijk op smerige britsen gelegd in overvolle barakken waar iedere vorm van hygiëne ontbreekt. Door het gebrek aan medische hulp maken besmettelijke ziektes als vlektyfus veel slachtoffers.

Ook voor Hartog worden de ontberingen uiteindelijk te veel. Hij bezwijkt op 30 maart 1945 in het kamp op 40-jarige leeftijd.