Nederlands-Indië en Nederlands-Nieuw-Guinea, 1945-1962

Twee dagen na de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945 roepen Soekarno en Mohammed Hatta de onafhankelijkheid uit van Indonesië. Daarmee is het einde verklaard aan drie eeuwen Nederlandse, koloniale heerschappij over de archipel. Zodra de Britten en de Nederlanders aanstalten lijken te maken om hun gezag te herstellen, breekt de chaotische periode van de Bersiap (‘wees paraat’) aan, waarin buitenlanders en tot vijand verklaarde Indische en Europese Nederlanders slachtoffer worden van geweld en vervolging.

Nederland is dan nog maar amper bevrijd en moet zijn strijdmacht vrijwel van de grond af aan opnieuw opbouwen. Desondanks worden er ‘gezagsbataljons’ van oorlogsvrijwilligers uitgezonden om de orde en rust in de archipel te herstellen.Wat Den Haag betreft, moet in Indië nog het laatste, smeulende vuur van de Tweede Wereldoorlog worden geblust.

Nederlands-Indië of Indonesië

Dat de relatie tussen Nederland en Nederlands-Indië - of Indonesië - na 1945 moest veranderen, wordt in Nederland erkend. Dat streven was immers door Koningin Wilhelmina uitgesproken in haar verklaring van december 1942. Maar wat die nieuwe verstandhouding zou moeten inhouden, staat ter discussie. Den Haag zoekt zo met gematigde Indonesische politici naar een constructie waarin beide landen politiek verenigd blijven. De revolutionairen onder Soekarno en Hatta worden door de regering en het opperbevel daarbij niet beschouwd als serieuze gesprekspartners. Zij zouden slechts een kleine groep gewelddadige extremisten vormen die de bevolking als geheel niet vertegenwoordigt. Bovendien worden de revolutionairen ervan verdacht door de Japanners te zijn opgeleid, wat hen weinig meer dan landverraders zou maken.

Die zienswijze negeert echter hoe breed de roep om totale onafhankelijkheid in Indonesië wordt gedragen en op hoeveel steun Soekarno kan rekenen bij de bevolking. Ook in het buitenland, met name in Australië, leeft sympathie voor de Indonesische zaak, ondanks dat ook andere buitenlandse groepen slachtoffer worden van het soms extreme geweld van de Bersiap.

Nederland staat dan ook vrijwel alleen als het troepen wil uitzenden om vrede en gerechtigheid in de archipel te herstellen, in de verwachting dat vervolgens in een sfeer van redelijkheid de toekomst van Indonesië kan worden besproken.

200.000 Dienstplichtigen

Eind 1945 wordt zelfs actieve hinder ondervonden van de Britten die de Nederlanders geen toestemming geven om te landen op Java of Sumatra, aangezien er nog Britse troepen op de archipel zijn die niet in een nieuw conflict betrokken willen raken. (Kort daarvoor hebben ze zelf een felle strijd geleverd tegen de republikeinen in de Slag om Soerabaja, maar al snel slaat de stemming bij de Britten om ten gunste van de Indonesische onafhankelijkheid.) Het is tekenend voor de feitelijke machtsverhoudingen op dat ogenblik: Nederland had niets meer te zeggen in zijn voormalige kolonie.

Vanaf 1946 komt de stroom van Nederlandse militairen richting Indië op gang. Uiteindelijk zouden er 200.000 dienstplichtige jongeren worden uitgezonden om deel te nemen in een slijtageslag van vier jaar. In verreweg de meeste gevallen gaat het om jongeren van begin twintig die tot dan toe amper dertig kilometer van huis waren geweest. De meesten van hen gaan ook met tegenzin; na vier jaar oorlog en bezetting hebben zij hun hoofd meer bij de toekomst. Ook wordt hen amper verteld tegen wie ze vechten en wat ze in Indië kunnen verwachten. Met slechts enkele maanden training en uitgerust met Brits en Amerikaans gedumpt legermaterieel, worden ze voor een zeereis van een maand naar de Oost gezonden. Voor sommigen is het een avontuur, maar velen hebben heimwee en bijna alle soldaten worden vroeg of laat ziek door tropische ziekten en het klimaat.

Politionele Acties

Het conflict in Indië wordt gekarakteriseerd door guerrillastrijd van aanslagen, infiltraties, hinderlagen en overvallen. De revolutionairen maken zichzelf onzichtbaar door geen uniformen te dragen en zo geruisloos op te gaan in de bevolking. Slechts op enkele momenten is er sprake van grootschalig militair optreden: bij landingen van de mariniers in Soerabaja en langs de kusten van Java en tijdens de bloedige Slag om Palembang van januari 1947.

Onderhandelingen tussen Den Haag en de republikeinen in Djokjakarta verlopen ondertussen moeizaam. Ieder voorstel waarin Nederland betrokken blijft bij de toekomst van Indonesië, wordt afgewezen, of stuit op weerzin aan beide zijden. Om zijn positie te versterken, gaat Den Haag tot tweemaal toe over tot grootscheepse ‘politioneel-militaire’ offensieven: de Politionele Acties van zomer 1947 en van de jaarwisseling 1948-1949. Ieder van de Acties duurt twee weken en vindt in hoofdzaak plaats op Java en Sumatra. De Eerste Politionele Actie heeft tot doel de Republiek naar de onderhandelingstafel te dwingen door economisch vitale gebieden op beide eilanden veilig te stellen. Tijdens de Tweede Politionele Actie wordt niet minder dan de politieke en militaire uitschakeling van de Republiek beoogd.

De Nederlandse strijd onder druk

Beide Acties zijn tactisch gezien een succes. Alle doelen worden binnen de gestelde termijnen gehaald en na de Tweede Politionele Actie wordt de republikeinse regering gearresteerd. Maar beide overwinningen blijken een illusie. De Nederlandse troepen zijn overbelast. Met nauwelijks afdoende versterkingen moeten zij na afloop van de Acties een veel groter gebied zien veilig te stellen. Dan blijkt ook dat de revolutionaire strijdkrachten tijdens de Acties opzettelijk de confrontatie uit de weg waren gegaan en zich hadden teruggetrokken in de binnenlanden. Vooral vanaf januari 1949 neemt de guerrillastrijd in ongekende hevigheid toe met vrijwel dagelijks dodelijke aanslagen en infiltraties.

Doorslaggevend zijn uiteindelijk de diep negatieve reacties in het buitenland op het Nederlandse optreden. Australië was sinds het begin van het conflict een felle tegenstander van het Nederlandse beleid. Vanaf september 1948 hebben ook de Verenigde Staten zich sympathiek verklaard met de Indonesische republiek, nadat de revolutionairen in Madioen op Java een communistische opstand neersloegen.

Uiteindelijk zwicht Den Haag onder de internationale druk om de strijd te staken. In december 1949 erkent Nederland met de Soevereiniteitsoverdracht definitief de onafhankelijkheid van Indonesië. De Nederlandse troepen worden in de loop van 1950 en 1951 gerepatrieerd. 6600 Nederlandse gesneuvelden, onder hen 450 Brabanders, blijven achter op de militaire erevelden op Java.

Nederlands-Nieuw-Guinea

Na de onafhankelijkheid van Indonesië bleef het Nederlandse koloniale gezag gehandhaafd in het meest oostelijke gedeelte van het voormalige Nederlands-Indië: Nieuw-Guinea. Nederland wilde met een beoogde ontwikkeling van Nieuw-Guinea en emancipatie van de diverse inheemse bevolking laten zien dat zijn koloniale bewind na het verlies van Indonesië nog bestaansrecht had. Indonesië beschouwde Nieuw-Guinea echter als integraal onderdeel van Indonesië en accepteerde de voortgezette Nederlandse heerschappij in de regio niet.

Het conflict om de status van Nieuw-Guinea leidde tot een snelle verslechtering in de verstandhouding tussen Nederland en Indonesië. Door de opgevoerde militaire Nederlandse aanwezigheid en toenemende infiltraties van Indonesische militairen dreigde het conflict begin jaren zestig uit te monden in een regelrechte oorlog. Net als in de jaren veertig kon Nederland niet rekenen op cruciale Amerikaanse steun bij een militaire confrontatie. In 1962 droeg Nederland zijn gezag over Nieuw-Guinea ten slotte over aan Indonesië en kwam er een einde aan ruim 350 jaar Nederlandse koloniale aanwezigheid in Zuidoost-Azië.